Châu Huy Quang – Cao Đăng Duy
(DĐDN) – Mới đây, ngày 12/7/2016, Tòa Trọng tài Thường trực (PCA tại The Hague, Hà Lan) được thành lập theo Phụ Lục VII của Công ước Liên Hợp Quốc về Luật Biển 1982 (“UNCLOS”) ra phán quyết số PCA 2013-19 cho vụ kiện giữa nguyên đơn, Cộng hòa Phillipines, và bị đơn, Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa (TQ) liên quan đến vấn đề Biển Đông (“Phán quyết”).
Tòa trọng tài thường trực ở La Haye lắng nghe luật sư Philippines trình bày.
Phán quyết công phu và dài hơn 500 trang đưa ra quyết định cuối cùng về 4 vấn đề trong tổng số 15 đệ trình mà Phillipines đưa ra như yêu sách ‘Đường chín đoạn’ (Nine-dash line), yêu sách chủ quyền lịch sử của Trung Quốc trên các vùng biển thuộc Biển Đông. Đồng thời, yêu cầu xem xét hành vi của TQ làm trầm trọng tình trạng an ninh, an toàn hàng hải trên Biển Đông.
Thống kê theo Phán quyết, nếu Công ước luật biển này có gần 300 điều khoản chính, TQ bị cáo buộc vi phạm hơn 30 điều khoản, viện dẫn theo UNCLOS này. Phần V của Phán quyết cũng như tại Thông cáo Báo chí, ngày 12/7/2016, phán quyết phân định một số vấn đề chính có thể tóm lược gồm:
Về “Đường chín đoạn” và “Yêu sách Quyền lịch sử của Trung Quốc” trên các vùng biển thuộc Biển Đông: Hội đồng Trọng tài PCA (HĐTT) kết luận rằng sự qua lại và đánh bắt cá của TQ trong vùng Biển Đông là quyền tự do trên biển, mà không phải là một quyền lịch sử. Do đó, TQ không có căn cứ pháp lý nào đối với yêu sách quyền lịch sử đối với các tài nguyên, theo quy định của UNCLOS, trong vùng biển nằm trong “Đường lưỡi bò”.
Về quy chế của các cấu trúc tại Biển Đông: HĐTT kết luận rằng toàn bộ các cấu trúc nổi tại Trường Sa (bao gồm, ví dụ, Ba Bình, Thị Tứ, Bến Lạc, Trường Sa, Song Tử Đông, Song Tử Tây) đều là “đảo đá” về mặt pháp lý và không tạo ra vùng đặc quyền kinh tế (EEZ) hoặc thềm lục địa (Continential shelf).
Về các hành vi của TQ tại Biển Đông: HĐTT xác định rằng đội tàu chấp pháp của TQ đã gây ra khả năng đâm va, gây nguy hiểm cho cả tàu và thuỷ thủ Philippines. PCA kết luận rằng TQ đã vi phạm nghĩa vụ của mình theo UNCLOS về Quy định quốc tế để ngăn ngừa va chạm trên biển năm 1972, và Điều 94 của UNCLOS về an toàn hàng hải.
Về hành vi làm trầm trọng thêm tranh chấp giữa các bên: HĐTT kết luận rằng TQ đã vi phạm nghĩa vụ về kiềm chế làm trầm trọng thêm và kéo dài tranh chấp giữa các bên trong khi chờ quá trình xét xử.
Phán quyết yêu cầu TQ triệt để tôn trọng các quyền và sự tự do Philippines, tuân thủ các nghĩa vụ theo UNCLOS, và giải quyết tranh chấp theo phương thức thiện chí, hòa bình.
Cũng theo Thông cáo, Chính phủ Philippines xem phán quyết PCA là thắng lợi toàn diện sau hơn 3 năm theo đuổi vụ kiện. Một câu hỏi đặt ra là hiện quyết định của HĐTT có giá trị ràng buộc chung thẩm không? Các tranh chấp tương tự như vậy trong khu vực có xem phán quyết PCA là “án lệ” tốt không? Liệu nếu TQ bất tuân phán quyết, TQ có bị xem là đã chính thức vi phạm luật pháp quốc tế?
Thực thi Phán quyết của PCA
Cơ chế luật pháp
Điều 296 UNCLOS quy định rằng “các quyết định do tòa án có thẩm quyền theo mục này đưa ra là có tính chất chung thẩm, và tất cả các bên tranh chấp phải tuân theo”. Điều 11 của Phụ Lục VII của UNCLOS tiếp tục nhấn mạnh rằng phán quyết trọng tài “sẽ được tuân thủ bởi các bên trong tranh chấp”. Nghĩa vụ tuân thủ phán quyết cũng được quy định tại Quy tắc Trọng tài (2012) của PCA (“Quy tắc PCA“).
Tuy nhiên, ngoài các yêu cầu các nước thành viên của UNCLOS tuân thủ một cách thiện chí các nghĩa vụ theo UNCLOS (bao gồm cả nghĩa vụ theo Phán quyết), cả UNCLOS và Quy tắc PCA không đưa ra cơ chế, chế tài cụ thể nào có thể áp đặt và bắt buộc các bên trong tranh chấp thực hiện các nghĩa vụ theo Phán quyết. Bởi các bên tham gia tranh chấp là một quốc gia độc lập, có chủ quyền riêng vì thế không có thể có một tổ chức nào có đủ thẩm quyền để đưa ra một “hình phạt” nếu quốc gia đó không thực hiện phán quyết của trọng tài quốc tế. Mặc dù, trên nguyên tắc, các quốc gia khi gia nhập UNCLOS, phải đồng ý rằng việc giải quyết các tranh chấp lãnh hải, hàng hải theo quy trình bắt buộc của Công ước này.
Việc thực thi Phán quyết sẽ trở ngại nếu TQ không tự nguyện thực thi, mà một trong những nguyên nhân chính là việc thiếu chế tài hiệu quả để thực hiện phán quyết, đặc biệt là những phán quyết bất lợi cho các cường quốc.
Phán quyết PCA giúp đấu tranh ngoại giao hiệu quả hơn
Sau phán quyết, Phillipines sẽ có tiếng nói mạnh mẽ, chính danh hơn trong việc tìm kiếm sự ủng hộ của công luận quốc tế. Khi khởi động vụ kiện, họ cũng tranh thủ được sự khích lệ của nhiều hiệp hội, khối quốc tế như Liên Hiệp quốc (LHQ), G7, và một số thành viên ASEAN. Ngay cả trường hợp Philipines mong muốn quay lại tìm kiếm một nghị quyết ủng hộ của Hội đồng Bảo an của LHQ như họ đã từng làm cũng khả thi hơn. Khoản 1 Điều 35 của Hiến chương của LHQ, cho phép bất cứ thành viên nào của LHQ đưa tranh chấp ra Hội đồng Bảo an để giải quyết. Tuy nhiên, bất cứ quyết định nào của Hội đồng Bảo an phải dựa trên việc bỏ phiếu biểu quyết của chín thành viên bao gồm phiếu của của các thành viên thường trực, trong đó có TQ. Nước này có thể dùng quyền phủ quyết của mình để phủ quyết bất kỳ quyết định nào của HĐBA gây bất lợi, bao gồm cả về vấn đề thực thi phán quyết của PCA.
Do vậy, khả năng thực thi Phán quyết là vấn đề còn bỏ ngỏ và phụ thuộc vào sức ép của các tổ chức quốc tế đối với thái độ của TQ. Là nước lớn, một khi TQ bất tuân thủ phán quyết họ sẽ chịu điểm trừ trầm trọng về hình ảnh quốc gia trong công luận quốc tế. Đây có thể coi là “chế tài” dành cho quốc gia nào không thực thi phán quyết của tòa án, trọng tài quốc tế, chế định uy tín như PCA.
Cho tới nay, các tòa trọng tài của UNCLOS đã giải quyết nhiều vụ việc, như phán quyết của Tòa án quốc tế về Luật biển (ITLOS) về định mức đánh bắt cá ngừ vây xanh hàng năm giữa Australia, Nhật Bản và New Zealand năm 1999, hay phán quyết của PCA năm 2015 rằng Nga phải bồi thường cho Hà Lan về vụ bắt giữ tàu Arctic Sunrise của tổ chức Hòa bình Xanh. Các phán quyết của tòa quốc tế dựa trên UNCLOS, dù có cơ chế thi hành hay không, hầu hết đều được các bên có liên quan thực thi nghiêm túc.
Mặt khác, việc TQ thoái thác thẩm quyền tài phán của PCA trên cơ sở UNCLOS, cũng cho thấy các yêu sách của quốc gia nay đã không còn chính danh, sai lệch vị thế pháp lý ngay từ đầu. Thực tế, dù tuyên bố “không quan tâm” đến vụ kiện mà TQ cáo buộc là “vô giá trị” ngay từ đầu, thực tế, TQ vẫn ráo riết các chiến dịch ngoại giao và pháp lý khổng lồ để tìm một lý giải nhằm hợp thức hóa các tuyên bố, và hành động gây hấn trên Biển Đông của mình. Xuyên suốt quá trình tố tụng trọng tài, TQ tư các bị đơn cũng luôn được cập nhật đầy đủ tiến trình, kết quả vụ kiện.
“Án lệ” áp dụng cho Việt Nam
Kết quả phán quyết của PCA, do Philipines tiên phong, khởi xướng giúp khích lệ các quốc gia láng giềng có tình trạng biển, đảo và ngư dân bị TQ tiệm chiếm, ngăn cản trái phép, dùng làm phương thức đấu tranh pháp lý dựa trên luật pháp quốc tế, bao gồm cho cả việc ngăn chặn việc xâm chiếm biển đảo, tuyên bố chủ quyền lịch sử, và cả chuyện đâm vay, ngăn cản, xâm hại tài sản, tính mạng ngư dân Việt Nam.
Mục 65 trang 22 của Phán quyết, ghi nhận vai trò của Việt Nam tham gia vụ tố tụng với tư cách là nước quan sát viên cũng như Malaysia, Thái Lan, Nhật Bản, Indonesia, Singapore, Australia. Tại Mục 36 trang 13 của Phán quyết, thể hiện quan điểm của Việt Nam tại công hàm của Bộ ngoại giao gửi tới PCA, ngày 5/12/2014 trong đó Việt Nam tuyên bố công nhận thẩm quyền của hội đồng trọng tài PCA, hoàn toàn phản đối bất kỳ yêu sách nào của TQ về “Đường lưỡi bò”, tuyên bố bảo lưu các quyền và lợi ích của mình cũng như ủng hộ giải quyết các vấn đề dựa trên nguyên tắc luật pháp quốc tế.
Tương tự Philipine, đối với Việt Nam, phán quyết của PCA và sự ủng hộ của cộng đồng quốc tế là giải pháp hiệu quả giúp đối đáp trước những hành vi gây hấn, xâm phạm của TQ.
Trên hết, thắng lợi của một phán quyết như PCA không nhằm phân giả các tranh chấp về chủ quyền lãnh thổ, lãnh hải giữa các quốc gia lân cận, mà có ý nghĩa tuyên buộc, cảnh tỉnh các thành viên trong Công ước LHQ về Luật biển 1982 tuân thủ nghiêm ngặt Công ước này vì hòa bình, an ninh thịnh vượng chung trong khu vực. Theo đó, hội đồng trọng tài do chánh án của Tòa Thường trực Quốc tế, ông Thomas Mensah dẫn dắt hội đồng gồm 5 thẩm phán danh tiếng, đã nhắc nhở TQ thành văn rằng “chiếu theo nguyên tắc cơ bản của luật pháp quốc tế, các hành xử xấu sẽ không được chấp nhận”.
Thắng lợi của người Phililine còn lại cổ xúy cho nguyên tắc thượng tôn pháp luật. Khuyến khích các tranh tranh về lãnh hải, hàng hải trên Biển Đông thông qua biện pháp hòa bình và trọng tài như cách thức xử lý vụ việc này.
Việc TQ chủ động thúc ép, áp đặt việc giải quyết tranh chấp trên Biển Đông với từng bên liên quan, tránh “quốc tế hóa”, các phán quyết như vụ PCA trên tạo lợi thế cho Philipines, ngay cả người phi chấp nhận đàm phán song phương trong tương lai.
